19 czerwca 2025 roku przypada Boże Ciało – jedno z ważniejszych świąt w Kościele. Jednak tylko niewielu katolików potrafi powiedzieć co świętują.
Jak pokazują badania, choć większość Polaków deklaruje przynależność do Kościoła katolickiego, wiedza o samej religii i poziom zaangażowania religijnego są mizerne.
Deklaruje, ale do kościoła nie chodzi
Z danych Głównego Urzędu Statystycznego z 2021 roku wynika, że 71,3% Polaków deklaruje przynależność do Kościoła katolickiego. Jednocześnie tylko 28% uczestniczy w mszy świętej co tydzień. Jeszcze dwie dekady wcześniej liczba ta sięgała 50–60%.
Z kolei badania Pew Research Center (2018) pokazują, że Polska jest jednym z krajów Europy, w którym różnice w poziomie religijności między starszym a młodszym pokoleniem są najbardziej wyraźne. W grupie osób w wieku 18–29 lat jedynie 16% uczęszcza na msze regularnie. Dla porównania, w grupie 60+ jest to 55%.
Zmiana ta niekoniecznie oznacza odejście od duchowości, ale może świadczyć o rosnącej indywidualizacji wiary lub braku potrzeby instytucjonalnej formy jej wyrażania.
Pewne znaczenie ma także kontekst społeczny i ekonomiczny – młodsze pokolenia żyją w realiach znacznie bardziej pluralistycznych kulturowo, co zmniejsza presję uczestnictwa w obrzędach religijnych. Praca w trybie zmianowym, migracje, elastyczny czas wolny – to czynniki wpływające na rytm życia, który nie zawsze pozwala na regularne uczestnictwo w niedzielnych nabożeństwach.
Tylko 35% zna podstawy własnej religii
Z raportu CBOS z 2022 roku wynika, że jedynie 35% Polaków potrafi wymienić podstawowe zasady swojej wiary, takie jak przykazania kościelne czy znaczenie sakramentów. Zaledwie 40% rozumie rolę i sens takich obrzędów jak Eucharystia czy Bierzmowanie.
„To przykład religijności kulturowej: przynależność do Kościoła wynika często z przyzwyczajenia, presji społecznej lub patriotyzmu, a nie ze zrozumienia doktryny”
– mówi dr hab. Elżbieta Przybylska z Uniwersytetu Warszawskiego (Forum Akademickie, 2022).
Na pytania dotyczące sensu modlitwy, istoty Trójcy Świętej czy rozróżnienia między grzechem śmiertelnym a powszednim wielu ankietowanych nie potrafiło odpowiedzieć poprawnie. Część badanych deklaruje znajomość wiary, ale odpowiada w sposób niezgodny z nauczaniem Kościoła – np. utożsamiając sakrament pokuty z ceremonią pogrzebową.
Religia poza szkołą, śluby poza ołtarzem
Coraz więcej danych wskazuje na zmiany w podejściu do religii również w wymiarze edukacyjnym i obyczajowym:
- W 2010 roku w lekcjach religii uczestniczyło ponad 90% uczniów szkół średnich. W 2024 roku – tylko 53% (MEN, 2024).
- W 2000 roku ponad 60% małżeństw zawieranych było w formie kościelnej. W 2023 roku ten odsetek spadł poniżej 30% (GUS, 2024).
Rodzice coraz częściej nie zapisują dzieci na katechezę, uznając ją za nieprzystającą do nowoczesnego modelu edukacji. Z kolei młodzi dorośli decydują się na ślub cywilny z powodów pragmatycznych: uniknięcie kursów przedmałżeńskich, ograniczenie formalności, brak potrzeby integracji z życiem parafii.
Badania Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego pokazują również potężny spadek powołań kapłańskich, zmniejszającą się liczbę bierzmowanych oraz niską frekwencję uczestnictwa w sakramentach.
Głos młodego pokolenia: Dominika Gala
Dominika Gala pochodzi z Warszawy. Wychowywała się w religijnej rodzinie i jako dziecko regularnie uczęszczała do kościoła z babcią. Uczęszczała również do katolickiej szkoły. Jednak po śmierci babci, a szczególnie po decyzji Trybunału Konstytucyjnego w sprawie niemal całkowitego zakazu aborcji w 2020 roku, zaczęła dystansować się od Kościoła. Dziś identyfikuje się jako ateistka.
– „Kościół w Polsce kojarzy mi się z polityką i podwójnymi standardami. Nie potrafię utożsamić się z taką instytucją”
– mówiła w rozmowie z AP News (2023).
Dominika zaangażowała się w inicjatywy obywatelskie dotyczące świeckości państwa. Pomaga innym osobom przeprowadzać formalny proces apostazji, a także otwarcie krytykuje obecność instytucji religijnych w przestrzeni publicznej. Jej wypowiedź zyskała popularność, gdy zwróciła uwagę na coś, co dla wielu stało się symbolem nierównowagi:
– „Dlaczego w święta kościelne zamyka się muzea, baseny a w święta państwowe te miejsca są otwarte? Czyje święta tak naprawdę mają dziś znaczenie?”
– pytała retorycznie w rozmowie z dziennikarzami.
Ten głos rezonuje wśród młodych dorosłych, którzy dostrzegają, że kalendarz ustawowych dni wolnych od pracy nadal uprzywilejowuje religię katolicką, mimo postępującej laicyzacji społeczeństwa.
Z kolei prof. Ireneusz Krzemiński, socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego, komentuje:
„Młode pokolenie wyrosło w świecie otwartym, pluralistycznym. Język Kościoła często nie nadąża za rzeczywistością, a jego instytucjonalne mechanizmy nie odpowiadają na realne pytania egzystencjalne.”
(Gazeta Wyborcza, 2023)
Boże Ciało – co to? Czy ktoś to rozumie?
Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa – kontekst dogmatyczno-liturgiczny
Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, popularnie znana jako Boże Ciało, jest świętem rangi uroczystości liturgicznej (łac. festum sollemne) obchodzonym w czwartek po uroczystości Zesłania Ducha Świętego, czyli w drugi czwartek po Zielonych Świątkach. W kalendarzu Novus Ordo Missae (forma zwyczajna rytu rzymskiego), jest to uroczystość obowiązkowa, z możliwością przeniesienia na niedzielę (np. we Francji, Włoszech, krajach Ameryki Łacińskiej).
Z perspektywy dogmatyki katolickiej, święto to celebruje realną, substancjalną i trwałą obecność Jezusa Chrystusa w Eucharystii – zwaną rzeczywistą obecnością (realis praesentia). Zgodnie z nauką Soboru Trydenckiego, w momencie konsekracji eucharystycznej następuje transsubstancjacja (transsubstantiatio) – substancja chleba i wina zostaje przekształcona w substancję Ciała i Krwi Chrystusa, przy zachowaniu akcydencji (czyli przypadłości: smaku, wyglądu, konsystencji). To misterium obecności sakramentalnej (praesentia sacramentalis) jest centrum katolickiej pobożności eucharystycznej.
Początki i inspiracje teologiczne
Źródła ustanowienia tego święta sięgają XIII wieku, kiedy to zakonnica z zakonu augustianek, św. Julianna z Cornillon, żyjąca w diecezji Liège, miała tzw. wizję mistyczną. Zobaczyła ona tarczę księżyca z ciemną plamą, interpretowaną jako brak osobnego święta ku czci Najświętszego Sakramentu. Miała głębokie przekonanie, że Eucharystii – będącej sakramentem par excellence – należy się osobna celebracja liturgiczna, niezależna od Wielkiego Czwartku, który związany jest z Pasją.
Jej objawienia i teologiczna refleksja zostały uznane przez ówczesnego arcybiskupa Liège i przyszłego papieża Urbana IV. W bullii Transiturus de hoc mundo z 1264 roku, Urban IV ustanowił uroczystość Corpus Domini jako święto powszechne w Kościele łacińskim. Bulla ta, zawierająca również nauczanie o realnej obecności i kulcie eucharystycznym, została ponownie zatwierdzona na Soborze w Vienne (1311–1312) przez papieża Klemensa V.
W XIV wieku biskup Nanker wprowadził uroczystość na ziemiach polskich, początkowo w diecezji wrocławskiej. Z czasem rozprzestrzeniła się ona na wszystkie metropolie kościelne, uzyskując status święta nakazanego i silnie zakorzeniając się w religijno-kulturowym krajobrazie Rzeczypospolitej.
Liturgia i pobożność eucharystyczna
W centrum obchodów znajduje się procesja eucharystyczna z Najświętszym Sakramentem, noszonym w monstrancji (monstrantia) – specjalnym relikwiarzu liturgicznym wystawiającym konsekrowaną hostię wielką (hostia magna) do publicznej adoracji. Jest to forma adoracji eucharystycznej in itinere, czyli w drodze.
Procesja zatrzymuje się tradycyjnie przy czterech ołtarzach polowych. Liczba ta nie jest przypadkowa – odnosi się do czterech Ewangelistów i symbolizuje katolickość (czyli powszechność) Kościoła głoszącego Ewangelię „aż po krańce ziemi”. Przy każdym ołtarzu czytany jest fragment jednej z Ewangelii i odśpiewywane są odpowiednie antyfony eucharystyczne.
W wielu regionach procesje uświetniane są przez bractwa eucharystyczne, dzieci komunijne w strojach liturgicznych, ministrantów i lektorów oraz lokalne orkiestry dęte. Zgodnie z dawnym zwyczajem, dziewczynki w białych sukienkach sypią kwiaty, co ma być znakiem czci i chwały wobec Sanctissimum Sacramentum.
Boże Ciało jest również dniem licznych nabożeństw eucharystycznych, takich jak adoracja całodzienna, nieszpory eucharystyczne i procesja rezurekcyjna, występująca w niektórych diecezjach jako forma staropolskiej pobożności.
Kontekst kulturowy i antropologiczny
Obchody Bożego Ciała łączą elementy sakralne z kulturą ludową – są formą inkulturacji wiary, czyli zakorzenienia praktyk religijnych w danym kontekście społecznym i obyczajowym. Budowanie ołtarzy tymczasowych, dekorowanie ulic, wyplatanie dywanów z kwiatów (np. w Spycimierzu), czy obecność strojów regionalnych (np. w Łowiczu czy na Podhalu), tworzy fenomen religijno-folklorystyczny, wpisujący się w społeczną teorię rytuału.
Współcześnie święto to może być postrzegane również jako performans publiczny, czyli symboliczny akt obecności religii w przestrzeni wspólnoty. Jest to jedyny dzień w roku, w którym Najświętszy Sakrament niesiony jest publicznie poza murami kościoła, co odzwierciedla biblijną ideę missio ad gentes – misji wobec świata.
Źródła
- Pew Research Center, „Being Christian in Western Europe”, 2018 – www.pewresearch.org
- CBOS, „Postawy religijne Polaków”, 2022 – www.cbos.pl
- GUS, Rocznik Demograficzny 2024 – stat.gov.pl
- Ministerstwo Edukacji Narodowej, „Raport o stanie edukacji religijnej”, 2024
- Forum Akademickie, wywiad z dr hab. Elżbietą Przybylską, 2022 – forumakademickie.pl
- AP News, wywiad z Dominiką Galą, 2023 – apnews.com
Źródła teologiczne i liturgiczne:
- Bulla Transiturus de hoc mundo – Urban IV, 1264, Vatican.va
- Sobór Trydencki, Sesja XIII, Decretum de SS. Eucharistia (1551)
- Katechizm Kościoła Katolickiego (1992), pkt. 1322–1419
- Mszalik Rzymski (Mszał Pawła VI), formularz uroczystości
- Ks. Jan Perszon, Teologia sakramentów wtajemniczenia, UMK Toruń
- Ks. Krzysztof Porosło, Sakrament Eucharystii. Tajemnica obecności i jedności, Znak 2021
- Encyklopedia Liturgiczna, red. ks. M. Błażej, KUL
