Kryzys F-35 w Europie. Szwajcaria grozi zerwaniem umowy z USA po nałożeniu 39-procentowego cła na eksport z tego kraju, a Hiszpania ostatecznie wycofuje się z amerykańskiego programu, stawiając na europejskie systemy obronne.
Szwajcaria kontra USA – wet za wet
OOd czwartku, 1 sierpnia 2025 r., import ze Szwajcarii do Stanów Zjednoczonych został objęty dodatkowym cłem w wysokości 39%. Choć formalnie nie jest to retorsja za decyzje wojskowe, konsekwencje dla relacji obu państw są poważne. Uderzenie celne zbiegło się z narastającym sporem wokół zakupu przez Szwajcarię amerykańskich myśliwców F‑35A Lightning II, których wartość – według danych Federalnego Departamentu Obrony – przekracza 6 miliardów franków szwajcarskich, a wraz z kosztami eksploatacyjnymi może sięgnąć 15,5 miliarda CHF w ciągu 30 lat.
Kontrakt na zakup 36 maszyn F-35A został podpisany 19 września 2022 roku w ramach programu modernizacji szwajcarskich sił powietrznych Air2030, mającego na celu zastąpienie starzejących się F/A-18 Hornet i F-5 Tiger II. W przetargu wzięły udział cztery konstrukcje: Lockheed Martin F-35A (USA), Dassault Rafale (Francja), Eurofighter Typhoon (konsorcjum Niemcy–Wielka Brytania–Włochy–Hiszpania) oraz Saab JAS 39 Gripen E (Szwecja).
Po ocenie parametrów technicznych, kosztów i interoperacyjności z systemami NATO, rząd szwajcarski 30 czerwca 2021 r. ogłosił wybór F-35A jako najkorzystniejszej opcji. Oferta Lockheed Martina była najtańsza (ok. 6,035 mld CHF) i zapewniała najwyższą punktację w zakresie efektywności bojowej, kosztów utrzymania i potencjału rozwoju. Zgodnie z harmonogramem, dostawy mają rozpocząć się w 2027 roku i zakończyć do 2030.
Jednak w 2025 roku sytuacja uległa zmianie. Strona amerykańska zapowiedziała podniesienie ceny kontraktu, tłumacząc to inflacją, wzrostem kosztów komponentów i osłabieniem dolara. W odpowiedzi na to – oraz nowe amerykańskie cła – w Szwajcarii rozgorzała debata na temat sensowności dalszego trwania przy amerykańskiej opcji zbrojeniowej.
Cedric Wermuth, współprzewodniczący szwajcarskich Socjaldemokratów (SP), w oświadczeniu przesłanym agencji Bloomberg zażądał ponownego referendum, które mogłoby całkowicie zablokować zakup:
„Ludność powinna mieć prawo powstrzymać zakup F-35 – szczególnie po tak nieprzyjaznym geście ze strony USA.”
Wermuth i jego partia już wcześniej wspierali inicjatywę „Stop F-35”, która zebrała ponad 120 tysięcy podpisów, ale została odrzucona formalnie przez Federalną Radę. Tym razem, argumentem jest fundamentalna zmiana warunków kontraktu – zarówno pod względem finansowym, jak i politycznym. Pomysł Wermutha zyskał szerokie poparcie – nie tylko lewicy, ale także części liberałów i Zielonych, a według nieoficjalnych informacji, projekt referendum może trafić pod obrady parlamentu już we wrześniu.
Cło, F-35 i nieudana wizyta w USA
Narastający kryzys w relacjach szwajcarsko-amerykańskich, wywołany nałożeniem 39-procentowego cła na eksport ze Szwajcarii do USA, nie tylko podsycił spór o zakup myśliwców F‑35A Lightning II, ale również postawił w trudnej sytuacji rząd w Bernie. Głównym celem krytyki stała się prezydent Szwajcarii Karin Keller-Sutter, która w ostatnich dniach udała się z oficjalną wizytą do Stanów Zjednoczonych z misją łagodzenia napięć handlowych i negocjowania korzystniejszych warunków współpracy.
Wizyta zakończyła się jednak politycznym fiaskiem. Prezydent Keller-Sutter, wywodząca się z Partii Liberalnej (FDP), nie została przyjęta przez Donalda Trumpa, mimo wcześniejszych zapowiedzi. Spotkała się jedynie z sekretarzem stanu Marco Rubio, który – jak odnotowały szwajcarskie i amerykańskie media – nie posiada kompetencji w zakresie polityki celnej i handlu zagranicznego. Dla opinii publicznej w Szwajcarii był to sygnał lekceważenia ze strony administracji USA, co wywołało falę komentarzy w prasie i wśród polityków różnych ugrupowań.
Krytyczny głos zabrał Hans-Peter Portmann, poseł FDP, czyli tej samej partii co prezydent Keller-Sutter. Wprost wezwał rząd do ponownego rozważenia sensowności kontraktu z Lockheed Martin (swissinfo.ch):
„Rząd powinien rozważyć całkowite lub częściowe wstrzymanie umowy, nawet jeśli wiązałoby się to ze stratami”
– powiedział Portmann, wskazując, że aktualna sytuacja wymaga twardych decyzji, a nie uległości wobec agresywnej polityki handlowej USA.
Portmann jest nie tylko wpływowym posłem, ale też członkiem Komisji Spraw Zagranicznych. Jego krytyka – skierowana w stronę własnego obozu politycznego – pokazuje, jak bardzo temat zakupu F‑35 stał się w Szwajcarii kwestią ponadpartyjną.
Na tle kontrowersji wokół wizyty i rosnących kosztów kontraktu głos zabrali także Zieloni, którzy od początku byli przeciwni zakupowi amerykańskich maszyn. Poseł Balthasar Glättli, przewodniczący Zielonych i były lider frakcji parlamentarnej, przypomniał, że już wiosną 2025 r. złożył formalny wniosek o wstrzymanie przetargu i renegocjację kontraktu.
„Państwo, które prowadzi politykę celną przeciwko Szwajcarii, nie powinno być beneficjentem wielomiliardowych kontraktów zbrojeniowych”
– stwierdził Glättli, odnosząc się do decyzji administracji USA o drastycznym podniesieniu ceł importowych na towary ze Szwajcarii (balthasar-glaettli.ch).
Choć propozycja Zielonych została wiosną odłożona, po wprowadzeniu ceł temat wrócił z nową siłą. Jak informują szwajcarskie media, parlament może zająć się nim ponownie już we wrześniu, a dyskusja obejmie zarówno kwestie finansowe (w tym możliwe przekroczenie budżetu), jak i polityczne – przede wszystkim pytanie, czy Szwajcaria powinna uzależniać swój system obronny od państwa, które ją politycznie i handlowo ignoruje.
Hiszpania rezygnuje z F-35. Stawia na Eurofightera i FCAS
Jeszcze większy cios dla reputacji F-35 zadała Hiszpania, która – według potwierdzenia resortu obrony z 6 sierpnia – wycofuje się z planu zakupu amerykańskich maszyn piątej generacji. Zamiast tego Madryt rozważa zakup kolejnych myśliwców Eurofighter lub przystąpienie do projektu Future Combat Air System (FCAS) – europejskiego systemu walki powietrznej nowej generacji, rozwijanego przez Francję, Niemcy i Hiszpanię.
W budżecie Hiszpanii na 2023 r. zapisano 6,25 mld euro na modernizację lotnictwa, ale środki te – jak wynika z aktualnych informacji – nie zostaną przeznaczone na zakup F-35.
Trump: 5 proc. PKB na obronność albo koniec sojuszy
Za kulisami decyzji Madrytu leży też napięcie z administracją Donalda Trumpa, która od miesięcy naciska na sojuszników NATO, by zwiększyli wydatki obronne do poziomu 5 proc. PKB. Premier Pedro Sanchez już w czerwcu ogłosił, że Hiszpania nie zamierza spełnić tych żądań.
W reakcji Trump publicznie skrytykował rząd w Madrycie za
„brak odpowiedzialności i pasożytowanie na ochronie USA”.
Europejskie niezadowolenie z F-35 rośnie
Program F-35, uważany za najbardziej zaawansowany projekt myśliwca piątej generacji, od początku wzbudzał kontrowersje. Choć wiele państw NATO – w tym Polska – zdecydowało się na jego zakup, rosną obawy dotyczące realnych kosztów eksploatacji, niezależności technologicznej i zależności od amerykańskiej polityki.
Niektóre kraje – takie jak Kanada czy Niemcy – renegocjowały swoje kontrakty, ograniczając liczbę zamówionych maszyn. Inne – jak Austria – w ogóle zrezygnowały z zakupu F-35, uznając go za zbyt kosztowny i nieprzejrzysty.
Co dalej z szwajcarskim kontraktem?
Szwajcarski rząd do tej pory deklarował, że umowa z Lockheed Martin zostanie zrealizowana, jednak presja polityczna i społeczna rośnie. W 2022 roku decyzję o zakupie F-35 zatwierdzono w referendum – teraz jednak, jak twierdzą eksperci, wzrost cen, amerykańskie cła i nieudane negocjacje dyplomatyczne mogą zmienić nastroje społeczne.
Rząd Keller-Sutter traci polityczne poparcie dla projektu F-35 nawet wśród dotychczasowych zwolenników, a poparcie społeczne – według nieoficjalnych sondaży – spadło poniżej 50%. Szwajcarscy komentatorzy przewidują, że jeśli referendum rzeczywiście zostanie ogłoszone, jego wynik może poważnie zagrozić realizacji kontraktu z Lockheed Martin.
Źródła:
- Bloomberg – Switzerland Faces Political Backlash Over $9 Billion F-35 Jet Deal
- Swissinfo – FDP foreign affairs politician Portmann wants review of F-35 procurement
- Swissinfo – Renewed controversy in Switzerland over US fighter jets explained
- Defence Industry Europe – Switzerland challenges unexpected $1.3 billion price hike in F-35 fighter deal with U.S.
- Balthasar Glättli – Beschaffungs-Stopp beim F-35 und RUAG-PUK
