Lucjan Orkisz w 1925 roku odkrywa kosmicznego obieżyświata
3 kwietnia 2025 roku przypada dokładnie 100-lecie odkrycia komety C/1925 G1 (Orkisz) – obiektu, który zapisał się na zawsze w dziejach polskiej astronomii. Kometa została dostrzeżona przez Lucjana Orkisza, młodego astronoma z Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracującego w górskiej stacji obserwacyjnej na Łysinie, dziś znanej jako Lubomir.
„Kometa Orkisza była pierwszą, która oficjalnie trafiła na listę Międzynarodowej Unii Astronomicznej jako odkryta przez polskiego astronoma – i to w dodatku w niepodległej od zaledwie kilku lat Polsce”
– podkreśla dr Elżbieta Kuligowska z Obserwatorium Astronomicznego UJ.
Jak odkryto pierwszą „polską kometę”?
Nad ranem, 3 kwietnia 1925 roku, Lucjan Orkisz testował nową lunetę w stacji na Łysinie w Beskidzie Wyspowym, kiedy w gwiazdozbiorze Pegaza zauważył nietypową mgławicę. Brak obiektu w katalogu mgławic skłonił go do wniosku, że to nieznane wcześniej ciało niebieskie – kometa nieokresowa, czyli taka, która pojawiła się w pobliżu Słońca tylko raz.
Odkrycie szybko wzbudziło zainteresowanie naukowego świata. Jak zaznacza dr Kuligowska:
„Zrozumiał, że odkrył nieznany wcześniej obiekt”.
Orkisz przez kolejne lata badał jej orbitę i ruch, a swoją pracę doktorską zatytułowaną „Die definitive Bahn des Kometen 1925 I (Orkisz)” obronił w 1931 roku.
Kometa Orkisza w kulturze i nauce
O znaczeniu odkrycia świadczy nie tylko uznanie przez Międzynarodową Unię Astronomiczną, ale także film popularnonaukowy z 1925 r. pt. „Odkrycie komety Orkisza”, nakręcony przez Szczęsnego Mysłowicza – pioniera polskiego filmu naukowego i założyciela Instytutu Filmowego Lumen.
„W XIX i w początkach XX wieku obserwacje komet były uważane za bardzo ważne. Odkrycia nowych obiektów tego typu podnosiły prestiż każdego astronoma i obserwatorium”
– zauważa dr Kuligowska.
Obserwatorium na Lubomirze – kolebka polskiej astronomii
Założone przez prof. Tadeusza Banachiewicza obserwatorium na Łysinie (Lubomirze) odegrało kluczową rolę w rozwoju polskiej astronomii. Kierowali nim wybitni astronomowie, w tym Rozalia Szafraniec i Maria Makowiecka.
W 1936 roku stacja ponownie zapisała się w historii, gdy technik Władysław Lis odkrył kolejną kometę – C/1936 O1 (Kaho-Kozik-Lis). Było to wspólne odkrycie z astronomami z Uzbekistanu i Japonii.
Choć stacja została spalona przez wojska niemieckie w 1944 roku, w 2006 r. rozpoczęto jej odbudowę. Dzięki staraniom Komitetu Odbudowy Obserwatorium, już w 2007 r. działalność wznowiło Obserwatorium Astronomiczne im. Tadeusza Banachiewicza.
Historia komety Orkisza to nie tylko opowieść o astronomii, ale i o pasji, niepodległości i naukowej ambicji młodego państwa polskiego. Po 100 latach to wydarzenie wciąż rozbudza wyobraźnię i inspiruje kolejne pokolenia obserwatorów nieba.
Źródła:
- Polska Agencja Prasowa (PAP)
- Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Wikipedia / domena publiczna
- Film: „Odkrycie komety Orkisza” (1925), reż. Szczęsny Mysłowicz
