Najsłynniejsze zabytki starożytności zamknięte na dziesięciolecia. Ale i tak warto jechać na berlińską Wyspę Muzeów.
Czym jest Pergamonmuseum? To jedno z najważniejszych muzeów starożytności na świecie
Pergamonmuseum powstało w efekcie fali wielkich odkryć archeologicznych, które niemieckie ekspedycje prowadziły pod koniec XIX i na początku XX wieku w Turcji, Iraku, Syrii i Grecji. Wykopaliska Carla Humanna w Pergamonie, Roberta Koldeweya w Babilonie oraz Theodora Wieganda w Milecie i Didymie przyniosły znaleziska o skali, jakiej europejskie muzea nigdy wcześniej nie widziały. Do Berlina trafiały nie tylko pojedyncze artefakty, lecz całe fragmenty antycznych miast: monumentalne bramy, kolumnady, portale i wielometrowe reliefy.
Najważniejszym z tych odkryć stał się Ołtarz Pergamoński – wybitne dzieło sztuki hellenistycznej, którego fryz Gigantomachii uznaje się za jeden z szczytowych osiągnięć rzeźby II wieku p.n.e. Jego monumentalność i wyjątkowa wartość artystyczna sprawiły, że to właśnie wokół ołtarza zaczęto planować nowy gmach muzeum. Istniejące berlińskie instytucje nie były w stanie pomieścić tak ogromnej rekonstrukcji ani stworzyć przestrzeni, która oddawałaby jej właściwe proporcje.
Stąd właśnie nazwa muzeum. Instytucji, która powstała z myślą o zabytku, którego prezentacja wymagała specjalnie zaprojektowanego budynku. Ołtarz Pergamoński stał się osią całego projektu. Nowe muzeum miało nie tylko przechowywać zbiory, lecz odtwarzać przestrzenie antycznego świata w naturalnej skali: Brama z Miletu, elementy miasta Babilon czy Droga Procesyjna potrzebowały sal o wysokości kilku kondygnacji i konstrukcji o dużej nośności.
W 1910 roku rozpoczęto budowę gmachu zaprojektowanego od podstaw pod takie potrzeby. Pergamonmuseum miało być miejscem, w którym zwiedzający nie oglądają starożytności z muzealnego dystansu, lecz dosłownie wkraczają w jego architekturę – mijają kolumny, przechodzą pod bramami, stają naprzeciw monumentalnych reliefów.
To założenie sprawiło, że Pergamonmuseum od początku funkcjonowało inaczej niż British Museum w Londynie czy Musée du Louvre w Paryżu. Te instytucje również posiadają imponujące zbiory starożytności, w tym monumentalne dzieła: marmury Partenonu, fasadę grobowca Nereid, lamassu z Nimrud czy wielkie reliefy asyryjskie. Jednak są to przede wszystkim fragmenty architektury – pojedyncze elementy świątyń, pałaców i grobowców, prezentowane w tradycyjnych salach wystawowych.
Dzięki temu Pergamonmuseum szybko zyskało rangę instytucji, która uzupełnia europejskie trio najważniejszych muzeów starożytności – obok British Museum i Luwru.
Do najważniejszych rekonstrukcji należą Ołtarz Pergamoński z II wieku p.n.e., odnaleziony podczas wykopalisk Carla Humanna w Pergamonie; Brama z Miletu z II wieku n.e., którą odsłoniła ekipa Theodora Wieganda; oraz słynna Brama Isztar i Droga Procesyjna z Babilonu, odkryte na początku XX wieku przez Roberta Koldeweya. Każda z tych budowli zmieniła sposób, w jaki badacze i widzowie wyobrażają sobie starożytne miasta. Rekonstrukcje nie są imitacjami – to struktury złożone z autentycznych elementów, które przyjechały do Berlina i zostały ponownie zestawione w przestrzeni zaprojektowanej z uwzględnieniem ich skali.
Pergamonmuseum od momentu otwarcia w 1930 roku stało się miejscem, które wyznacza standardy w prezentacji starożytności. Trzy główne części muzeum – Starożytny Bliski Wschód, Sztuka Islamska i Zbiory Antyczne – stworzyły uzupełniające się kolekcje, prezentowany w unikalny w ówczesnej Europie sposób. To właśnie ta koncepcja, a nie tylko imponująca liczba zabytków, sprawiła, że muzeum trafiło do światowej czołówki obok Luwru i British Museum.
Po ponad stu latach muzeum nadaje się do remontu
Po ponad stu latach użytkowania stało się jasne, że dotychczasowe modernizacje Pergamonmuseum nie były już wystarczające. Budynek wznoszono etapami od 1910 do 1930 roku. Przez kolejne dekady prowadzono mniejsze, lub większe naprawy i usprawnienia – wzmacniano poszczególne ściany, odnawiano stropy, modernizowano instalacje w wybranych częściach.
Dyrekcja muzeum i Stiftung Preußischer Kulturbesitz doszły w końcu do wniosku, że konieczny jest remont kapitalny, obejmujący cały budynek – jego konstrukcję, instalacje techniczne, systemy ekspozycyjne i ochronę zabytków. Był to krok nieunikniony, jeśli muzeum ma bezpiecznie funkcjonować w kolejnych dekadach i nadal pełnić rolę jednej z najważniejszych instytucji prezentujących starożytność.
Największym wyzwaniem okazało się jednak to, że część najcenniejszych zabytków nie może zostać wyniesiona z sal. Ołtarz Pergamoński, Brama z Miletu czy rekonstrukcje z Uruk wkomponowano w budynek już w latach 20. XX wieku. Przeniesienie ich wymagałoby w praktyce rozebrania przynajmniej części budowli oraz demontaż rekonstrukcji, dlatego modernizacja musi być prowadzona w otoczeniu samych zabytków.
To sprawia, że każdy etap prac wymaga wyjątkowej ostrożności. Trzeba wzmocnić konstrukcję budynku, jednocześnie nie powodując drgań, które mogłyby wpłynąć na wielotonowe elementy rekonstrukcji. Modernizowane są instalacje, ale ich działanie musi cały czas zapewniać stabilne warunki dla marmuru, gliny i cegieł glazurowanych. W salach przez całą dobę pracują czujniki monitorujące temperaturę, wilgotność i mikrodrgania, a konserwatorzy konsultują przebieg każdej większej ingerencji.
Dlatego cały proces remontu rozpisano na wiele lat. Pierwsze fragmenty muzeum mają zostać otwarte w 2027 roku, ale pełne zakończenie prac zajmie znacznie więcej czasu. Jak podkreśla Marion Ackermann, prezydentka Stiftung Preußischer Kulturbesitz, która nadzoruje modernizację, jest to projekt „prowadzony w perspektywie pokoleń”, a nie zwykły remont.
Kiedy Pergamonmuseum znów będzie dostępne?
Główny budynek Pergamonmuseum pozostaje zamknięty od października 2023 roku.
Stiftung Preußischer Kulturbesitz, która zarządza muzeum, zapowiada, że pierwszy etap ponownego udostępniania obiektu rozpocznie się w 2027 roku. Będzie to częściowe otwarcie tzw. Skrzydła Północnego, obejmujące nowe przestrzenie wystawiennicze i wybrane fragmenty kolekcji Starożytnego Bliskiego Wschodu. Na tym etapie zwiedzający nie zobaczą jeszcze rekonstrukcji, które rozsławiły muzeum – takich jak Ołtarz Pergamoński czy Brama z Miletu.
Pełne otwarcie całego Pergamonmuseum planowane jest na drugą połowę lat 30. XXI wieku.
Stiftung Preußischer Kulturbesitz przyznaje jednak, że w przypadku dodatkowych komplikacji – związanych choćby z konstrukcją budynku, konserwacją zabytków lub systemami klimatycznymi – ostateczne zakończenie projektu może przesunąć się nawet na końcówkę lat 30. lub początek lat 40. XXI wieku.
Ołtarz Pergamoński – arcydzieło hellenizmu
Ołtarz Pergamoński powstał w II wieku p.n.e., prawdopodobnie między 180 a 160 rokiem p.n.e. w starożytnym Pergamonie, jednym z najważniejszych miast ówczesnego świata greckiego. Wzniesiony na lokalnym akropolu, był monumentalną budowlą sakralną, której fryz przedstawia mitologiczną Gigantomachię – wielką walkę bogów olimpijskich z gigantami. Relief, mający ponad sto metrów długości, uchodzi za jedno z najpełniejszych dzieł sztuki hellenistycznej: z dramatyczną kompozycją, dynamicznym modelunkiem i precyzyjnym opracowaniem anatomicznych szczegółów.
Zabytek trafił do Berlina dzięki niemieckiej ekspedycji archeologicznej prowadzonej przez Carla Humanna, inżyniera i archeologa, który rozpoczął wykopaliska w 1878 roku. Władze osmańskie, zgodnie z obowiązującym wówczas prawem antykwarycznym, zezwoliły na wywóz części znalezisk do Niemiec. Fragmenty ołtarza zostały przewiezione do Berlina, gdzie w latach 1901–1909 odtworzono całą konstrukcję w specjalnie zaprojektowanej sali.
Od momentu otwarcia muzeum ta rekonstrukcja była jego najważniejszym punktem. To właśnie wokół niej zbudowano Pergamonmuseum.
Obecnie sala pozostaje zamknięta. Ołtarz jest szczegółowo zabezpieczony, a konserwator Wolfgang Maßmann potwierdził, że mimo trwających prac rekonstrukcja jest w dobrym stanie. Powrót zwiedzających do tej części muzeum nastąpi dopiero po zakończeniu kluczowych etapów modernizacji – w połowie lat 30. XXI wieku lub później.
Brama Isztar i Droga Procesyjna – wizytówka babilońskiej potęgi
Wśród najważniejszych zabytków mezopotamskich prezentowanych w Pergamonmuseum znajduje się Brama Isztar – jedno z najbardziej ikonicznych dzieł starożytnego Bliskiego Wschodu. Powstała w VI wieku p.n.e. za panowania Nabuchodonozora II, gdy Babilon przeżywał okres największej świetności. Brama była częścią reprezentacyjnego wjazdu do miasta i prowadziła bezpośrednio na Drogę Procesyjną, którą posągi bóstw niesiono podczas Noworocznych Świąt Akitu.
Jej monumentalna forma, wysoka na kilkanaście metrów, została pokryta glazurowanymi kobaltowymi cegłami. Na nich umieszczono reliefy przedstawiające lwy, smoki mušḫuššu i byki – zwierzęta symbolicznie związane z boginią Isztar, Mardukiem i Adadem. Połączenie intensywnego koloru, symetrycznych kompozycji i powtarzalnych motywów było reprezentacyjnym manifestem siły państwa babilońskiego.
Brama i fragment Drogi Procesyjnej zostały odkryte przez Roberta Koldeweya, który prowadził wykopaliska w Babilonie w latach 1899–1917. Koldewey po raz pierwszy w historii archeologii zastosował systematyczną dokumentację architektoniczną na tak dużą skalę. To dzięki jego dokładności możliwa była późniejsza rekonstrukcja bramy w Berlinie, wykonana z oryginalnych cegieł i uzupełnień dokładnie odwzorowujących brakujące fragmenty.
Dziś rekonstrukcja bramy – zajmująca całą wysoką salę – jest jednym z najważniejszych punktów Pergamonmuseum. Jej intensywny, głęboki błękit stał się wręcz symbolem muzeum i jedną z najbardziej rozpoznawalnych ikon światowej archeologii. Rekonstrukcja Drogi Procesyjnej prezentowana w sali obok pozwala odwiedzającym zrozumieć ceremonialną funkcję całej struktury i skalę babilońskich inskrypcji architektonicznych.
Ze względu na swoją delikatność – glazurowane cegły są wrażliwe na wahania temperatury i wilgotności – cała kolekcja babilońska pozostaje obecnie zamknięta. Brama Isztar będzie dostępna dla zwiedzających dopiero po zakończeniu modernizacji systemów klimatycznych i zabezpieczeń strukturalnych. Czyli nawet w latach 40.
Brama z Miletu – świadectwo rzymskiej urbanistyki ocalone z ruin
Brama z Miletu powstała w II wieku n.e. jako monumentalna fasada jednej z reprezentacyjnych hal targowych starożytnego Miletu, miasta położonego na zachodnim wybrzeżu dzisiejszej Turcji. Po serii trzęsień ziemi i późniejszych zniszczeń brama uległa całkowitemu zawaleniu. Jej fragmenty spoczywały w gruzach, częściowo zakopane, częściowo rozproszone na dużej powierzchni stanowiska archeologicznego.
Jej odkrycie zawdzięczamy niemieckiej ekspedycji prowadzonej przez Theodora Wieganda, jednego z najważniejszych archeologów przełomu XIX i XX wieku. Wiegand kierował pracami w Milecie, Didymie i Pergamonie, a wyniki jego badań znacząco poszerzyły wiedzę o architekturze i urbanistyce greckiej oraz rzymskiej. Fragmenty bramy zostały przewiezione do Berlina zgodnie z ówczesnymi zasadami podziału znalezisk między państwo osmańskie a instytucje finansujące wykopaliska.
Rekonstrukcja bramy, która dziś mierzy około 16 metrów wysokości, była jednym z największych wyzwań w historii muzealnictwa. Oryginalne bloki marmuru i wapienia połączono z uzupełnieniami wykonanymi tak, by oddawały wygląd i skalę antycznej konstrukcji. Efekt końcowy jest jednym z najpełniejszych przykładów rzymskiej architektury miejskiej dostępnych poza Turcją.
Zbiory z Uruk, Babilonu i Asyrii – tam, gdzie zaczęła się cywilizacja
Kolekcje mezopotamskie prezentowane w Pergamonmuseum obejmują zabytki powstałe między IV tysiącleciem p.n.e. a I tysiącleciem p.n.e. To fragmenty kultur, które stworzyły pierwsze formy pisma, administracji, prawa i miejskiej organizacji życia. Ich obecność w Berlinie jest efektem prac archeologicznych prowadzonych przez niemieckie ekspedycje na terenie dzisiejszego Iraku.
W Uruk, jednym z najstarszych miast świata, prace prowadził Julius Jordan, a później kolejni archeolodzy związani z Niemieckim Instytutem Archeologicznym (DAI). To tam odkryto tabliczki klinowe dokumentujące pierwsze rejestry gospodarcze, listy towarów, spisy pracowników, hymny i najwcześniejsze znane teksty literackie. Wiele z nich trafiło do Berlina zgodnie z zasadami podziału znalezisk, które obowiązywały w Iraku do połowy XX wieku.
Z kolei monumentalne elementy architektury z Babilonu – m.in. fragmenty Bramy Isztar i Drogi Procesyjnej – zostały odkryte przez Roberta Koldeweya, jednego z pionierów nowoczesnej archeologii. Koldewey prowadził wykopaliska w latach 1899–1917, dokumentując miasto Nabuchodonozora II z wyjątkową dokładnością. To dzięki jego pracy muzeum mogło odtworzyć część babilońskiej urbanistyki w skali, która do dziś robi ogromne wrażenie.
W kolekcji znajdują się także reliefy i elementy architektury z pałaców asyryjskich, które przedstawiają sceny ceremonialne, rytuały religijne oraz ikonografię królewską. To zabytki nie tylko artystycznie wybitne, ale również kluczowe dla zrozumienia narracji politycznych i mitologicznych w starożytnej Mezopotamii.
Wszystkie te obiekty są bardzo wrażliwe na zmiany warunków przechowywania. Gliniane tabliczki mogą pękać lub deformować się przy niewłaściwej wilgotności, a reliefy kamienne wymagają stałej temperatury. To dlatego pełne otwarcie sal mezopotamskich nastąpi dopiero wtedy, gdy nowe systemy klimatyzacji i zabezpieczeń będą w pełni gotowe.
Co można oglądać teraz? Panorama Pergamonu i najcenniejsze zbiory sąsiednich muzeów
Choć główny budynek Pergamonmuseum jest zamknięty, Berlin nadal jest pełen antycznych atrakcji.
Warto odwiedzić Pergamonmuseum. Das Panorama, czyli osobny budynek mieszczący panoramiczną wizję starożytnego Pergamonu stworzoną przez Yadegara Asisiego. Monumentalna, cylindryczna instalacja o wysokości kilkudziesięciu metrów pozwala wejść „do środka” miasta z II wieku p.n.e., zobaczyć jego tarasowy układ, wielopiętrową architekturę i otoczenie Ołtarzu Pergamońskiego. Towarzyszy jej wybór oryginalnych zabytków – mniejszych fragmentów rzeźb, architektury i ceramiki odkrytych podczas wykopalisk Carla Humanna w latach 1878–1886.
Największym magnesem Wyspy Muzeów pozostaje jednak Neues Museum, mieszczące jedną z najważniejszych kolekcji egipskich w Europie. W centrum ekspozycji stoją dzieła odkryte w Egipcie podczas niemieckich ekspedycji w Tell el-Amarna – w tym najsłynniejsze z nich: popiersie królowej Nefretete, znalezione w 1912 roku przez Ludwiga Borchardta. Rzeźba, datowana na XIV wiek p.n.e., wyróżnia się nie tylko perfekcyjną techniką, ale i niezwykłą ekspresją, która uczyniła ją symbolem sztuki amarneńskiej. W muzeum można zobaczyć również oryginalne fragmenty grobowców, malowidła ścienne, reliefy z okresów Starego i Średniego Państwa, oraz zbiór papirusów, z których część jest kluczowa dla badań nad administracją i religią starożytnego Egiptu.
Altes Museum, najstarszy budynek Wyspy Muzeów, prezentuje wyjątkową kolekcję sztuki greckiej i rzymskiej. To tu znajdują się klasyczne wazony attickie, rzeźby z okresu archaicznego i hellenistycznego, rzymskie portrety i przedmioty codziennego użytku, które pozwalają zobaczyć, jak wyglądała kultura śródziemnomorska na przestrzeni niemal tysiąca lat. Wiele z tych obiektów pochodzi z wykopalisk prowadzonych przez niemieckie instytuty w Italii i Grecji w XIX wieku.
Nieco inny charakter ma Bode-Museum, gdzie zgromadzono rzeźbę europejską od średniowiecza po barok oraz jedno z najstarszych i najbogatszych muzeów numizmatycznych na świecie. Kolekcja monet i medali liczy ponad pół miliona obiektów – od starożytnych tetradrachm greckich po monety bizantyjskie i średniowieczne denary. Dla wielu zwiedzających jest to pierwsza szansa, by zobaczyć fizyczne ślady obiegu pieniądza sprzed setek, a nawet tysięcy lat.
Razem te instytucje sprawiają, że nawet w okresie zamknięcia głównego Pergamonu Wyspa Muzeów pozostaje jednym z najważniejszych miejsc w tej części Europy dla osób interesujących się starożytnością i historią sztuki.
Przyszłość Pergamonmuseum – muzeum na kolejne pokolenia
Po zakończeniu modernizacji Pergamonmuseum stanie się instytucją naukową w pełni odpowiadającą współczesnym standardom muzealnym. Nowe systemy klimatyczne, wzmocniona konstrukcja budynku i bardziej przejrzysty układ sal stworzą warunki, na jakie zasługują jedne z najstarszych świadectw ludzkiej cywilizacji: od tabliczek z Uruk sprzed czterech tysięcy lat, przez Bramę Isztar z VI wieku p.n.e., po hellenistyczny Ołtarz Pergamoński sprzed ponad dwóch tysięcy lat.
W tym kontekście kilkadziesiąt lat remontu to tylko drobna chwila. Być może część z nas nie doczeka ponownego otwarcia wszystkich sal, ale gdyby te cuda starożytności mogły odczuwać upływ czasu, z pewnością nawet tego by nie zauważyły. Modernizacja pozwoli, by monumentalne rekonstrukcje, reliefy i dokumenty, które pamiętają narodziny miast, pisma i prawa, przetrwały w bezpiecznych warunkach kolejne stulecia.
