Rosnąca liczba zaburzeń FASD. Kryzys demograficzny w Polsce to nie tylko spadek urodzeń, ale także pogarszająca się kondycja zdrowotna dzieci wynikająca ze stylu życia dorosłych.
Współczesna Polska mierzy się z katastrofą demograficzną, ale coraz wyraźniej widać, że problemem staje się także styl życia kobiet w ciąży. Eksperci alarmują, że nawet niewielkie ilości alkoholu mogą prowadzić do trwałych uszkodzeń płodu, a najcięższe konsekwencje obejmuje FASD – Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych.
Według specjalistów z Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU) jedyną gwarancją ochrony dziecka jest pełna abstynencja przez całą ciążę. Nie istnieje „bezpieczna dawka alkoholu” – każda ilość może zakłócić rozwój mózgu, układu nerwowego i kluczowych narządów.
FASD to dziś najczęstsze niegenetyczne zaburzenie neurorozwojowe u dzieci, a jednocześnie jedno z tych, którym można całkowicie zapobiec. Skala problemu jest większa, niż powszechnie się sądzi: według danych przytaczanych przez KCPU nawet jedno na sto dzieci w Europie może mieć rozpoznanie związane ze spektrum FASD. W polskich warunkach oznacza to ponad pięć tysięcy przypadków rocznie.
W kraju, który desperacko potrzebuje wzrostu urodzeń i poprawy zdrowia populacji, tak wysoka liczba dzieci dotkniętych zaburzeniami wynikającymi z ekspozycji na alkohol w okresie prenatalnym staje się poważnym wyzwaniem dla systemu ochrony zdrowia, edukacji i polityki społecznej. Problem nie znika — rośnie, bo zmieniają się zachowania dorosłych i tolerancja społeczna wobec alkoholu, również wśród kobiet w wieku rozrodczym.
Alkohol w ciąży gorszy od heroiny – ostrzegają lekarze
Choć wielu osobom może się to wydać szokujące, neonatolodzy wskazują, że alkohol działa na rozwijający się płód silniej toksycznie niż heroina. Substancje zawarte w alkoholu bez przeszkód przenikają przez łożysko i atakują rozwijające się komórki nerwowe płodu. Szczególnie narażony jest układ nerwowy dziecka, którego uszkodzenia są nieodwracalne i wpływają na funkcjonowanie przez całe życie.
– Nie ma bezpiecznej dawki alkoholu w ciąży. Jeden kieliszek wina, jedno piwo – to wystarczy, by doprowadzić do nieodwracalnych zmian w strukturze mózgu dziecka – podkreśla KCPU.
Szokujące dane: połowa kobiet w ciąży pije alkohol
Z badań Instytutu Matki i Dziecka, które przeanalizowały stężenie metabolitów alkoholu (etyloglukuronidu) we włosach ciężarnych kobiet, wynika, że blisko 50% przyszłych matek sięga po alkohol. To dane, które budzą niepokój – zwłaszcza że wielu z tych kobiet nikt nie informuje o rzeczywistym ryzyku.
Wciąż pokutuje mit, że „lampka czerwonego wina” nie zaszkodzi, a nawet może „pomóc się zrelaksować”. Tymczasem każda dawka alkoholu przenika do krwi płodu i może spowodować poważne konsekwencje: od subtelnych trudności w uczeniu się aż po ciężkie uszkodzenia mózgu i narządów.
Czym jest FASD? Zaburzenia widoczne od urodzenia – lub dopiero w szkole
Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych (FASD) obejmuje cały zakres objawów neurologicznych, poznawczych i fizycznych, które mogą wystąpić u dziecka, którego matka spożywała alkohol w ciąży. W najłagodniejszych przypadkach FASD objawia się trudnościami w nauce, impulsywnością, problemami z pamięcią i koncentracją. W najcięższych – deformacjami twarzoczaszki, wadami narządów wewnętrznych i głębokim upośledzeniem rozwoju mózgu.
Szczególną formą FASD jest FAS – Płodowy Zespół Alkoholowy, w którym występują:
- zaburzenia wzrostu (przed i po urodzeniu),
- deformacje twarzy (m.in. spłaszczona środkowa część twarzy, krótki nos, wąskie szpary powiekowe),
- objawy neurologiczne (małogłowie, opóźnienie rozwoju psychoruchowego),
- wady serca, stawów i układu kostnego.
Diagnoza FASD – wyzwanie dla lekarzy, rodziców i systemu
Jednym z najpoważniejszych problemów związanych z FASD objawami u dzieci jest ich niewidoczność w pierwszych miesiącach i latach życia. Wiele dzieci, u których doszło do uszkodzenia mózgu w okresie prenatalnym, nie ma charakterystycznych deformacji twarzy – przez co lekarze pierwszego kontaktu lub pedagodzy nie wiążą trudności rozwojowych z ekspozycją na alkohol w życiu płodowym.
Typowe problemy występujące u dzieci z FASD to m.in.:
- nadpobudliwość, impulsywność, deficyt uwagi,
- trudności w uczeniu się, zapamiętywaniu, rozumieniu pojęć,
- opóźniony rozwój mowy,
- zaburzenia emocjonalne i społeczne,
- zachowania ryzykowne i konflikty z normami społecznymi.
Diagnoza powinna być stawiana przez zespół interdyscyplinarny – przynajmniej przez: pediatrę, psychologa i specjalistę terapii FASD. W praktyce jednak dostęp do takich zespołów w Polsce jest ograniczony, a wiedza o FASD wciąż zbyt mała, by objąć opieką wszystkie potrzebujące dzieci.
FASD objawy nie znikają – trzeba się z nimi nauczyć żyć
U dziecka z FASD tradycyjne metody wychowawcze i edukacyjne często nie działają. Kara za złe zachowanie, nagroda za dobre – to system, który nie funkcjonuje w mózgu dotkniętym uszkodzeniem neurologicznym. Dzieci z FASD mogą nie rozumieć związków przyczynowo-skutkowych, mieć problemy z empatią, konsekwencją, planowaniem.
Dlatego eksperci rekomendują podejście oparte na rodzinie. Oznacza to:
- tworzenie wokół dziecka interdyscyplinarnego zespołu terapeutycznego,
- aktywne włączenie rodziców jako koordynatorów terapii,
- pracę nad adaptacją społeczną i usamodzielnieniem dziecka – nie „naprawą” jego zachowania.
FASD to zaburzenie, którego można uniknąć
Najważniejsza informacja, jaką podkreślają wszyscy eksperci, brzmi: FASD nigdy nie powinno się zdarzyć. To zaburzenie w pełni możliwe do uniknięcia.
Aby zapobiec FASD:
- kobieta nie powinna spożywać alkoholu od momentu planowania ciąży,
- powinna zachować abstynencję przez całe 9 miesięcy,
- powinna unikać alkoholu także w czasie karmienia piersią.
Co istotne, również styl życia ojca – w tym jego spożycie alkoholu, palenie tytoniu, dieta i stres – ma wpływ na jakość nasienia i epigenetyczne zmiany wpływające na rozwój zarodka.
Dane międzynarodowe: problem nie tylko Polski
Zgodnie z raportem opublikowanym przez The Lancet Global Health w 2024 roku, średnia światowa częstość występowania FASD wynosi 7,7 na 1000 żywych urodzeń, natomiast w Europie sięga aż 19,8 na 1000 – czyli niemal 2% wszystkich dzieci może mieć objawy FASD.
Z kolei CDC (Centers for Disease Control and Prevention, USA) szacuje, że nawet 1 na 20 dzieci w wieku szkolnym może cierpieć na FASD, a ogromna większość z nich nigdy nie otrzymała właściwej diagnozy.
W Australii Zachodniej badania z 2023 roku wykazały, że aż 36% nieletnich przebywających w zakładach karnych ma objawy FASD, co pokazuje, jak poważne mogą być społeczne konsekwencje nieleczenia tego zaburzenia. [Źródło: The Guardian Australia, 2023]
Kampanie społeczne: „Mamo, nie ryzykuj” i inne działania w Polsce
W ramach obchodów Dnia FASD 2025, wiele samorządów i organizacji społecznych podejmuje działania edukacyjne. W Krakowie ponownie ruszyła kampania „Mamo, nie ryzykuj”, której celem jest uświadamianie kobiet w ciąży, że alkohol – nawet symboliczny – jest zagrożeniem dla zdrowia ich dziecka.
Źródła:
- Profibaza PZH – Częstość picia alkoholu przez kobiety w ciąży
- CDC (USA) – Fetal Alcohol Spectrum Disorders (FASDs) – Data and Statistics
- The Lancet Global Health – Prevalence of fetal alcohol spectrum disorders – systematic review
- The Guardian Australia – More than a third of youth detainees in WA found to have FASD
- NIAAA (NIH USA) – Fetal Alcohol Spectrum Disorders
